Deze spreekbeurt is gemaakt door Lieke Bouwhuis

Edelstenen

Ik hou mijn spreekbeurt over edelstenen omdat ik die erg mooi vind. In de zomervakantie zijn wij in Oostenrijk geweest. Daar worden ook veel edelstenen gevonden. Op de camping kon je ook kleine edelsteentjes zoeken tussen gewoon zand. Deze heb ik ook meegenomen.

(Potje kleine steentjes laten zien)

Hoe ontstaan edelstenen?

Het gesteente aan het aardoppervlak is op verschillende manieren ontstaan. Geologen (dat zijn mensen die de aardkorst bestuderen) hebben die gesteenten verdeeld in drie hoofdgroepen:

• Afzettingsgesteenten
• Stollingsgesteenten
• Metamorfe gesteenten

Afzettingsgesteenten zijn door wind en water gevormd. Bijvoorbeeld doordat zand, klei en schelpen in rivieren meren en zeeën als lagen op elkaar komen te liggen. Na een tijdje vormen die lagen harde gesteenten.

Stollingsgesteenten waren eerst vloeibaar en zijn toen hard geworden.

Veel stollingsgesteenten ontstaan als vulkanen uitbarsten: de naar buiten gestroomde lava koelt af en wordt hard.

Metamorf betekent “veranderd”. Metamorfe gesteenten ontstaan onder de grond. Hitte en druk veranderen stollingsgesteenten en afzettingsgesteenten. Die worden dan omhoog gedrukt en vormen zo heuse bergen.

Waaruit bestaat een edelsteen?

Bijna alle stenen bestaan uit samengeklonterde mineralen. Mineraal is een vaste stof dien op de aarde voorkomt, zoals bijvoorbeeld ijzererts of zilver. Mineralen worden gebruikt om allerlei spullen van te maken. Je vindt ze dan ook overal om je heen. Als colablikje (aluminium), theelepeltje (ijzer) of potlood (grafiet). Zout is ook een mineraal. Er zijn op aarde tot nu toe zo’n 3500 mineralen ontdekt. Uit honderd van die mineralen kan edelsteen ontstaan. De meeste edelstenen bestaan uit twee of drie mineralen. Een van de weinige edelstenen die uit één mineraal bestaat is kwarts. Kwarts komt heel veel voor. Toen mensen voor het eerst een kwarts vonden dachten ze dat het bevroren water was, zo helder is deze steen. Heldere kleurloze kwarts heet bergkristal. Maar er zijn ook gekleurde kwartsen, Zoals roze kwarts. Eigenlijk is deze kwarts niet helemaal zuiver, spoortjes titanium geven roze kwarts zijn speciale kleur.

(Laten zien uit Ooggetuigen blz. 32: Roze kwarts)

De vorm van edelstenen

Je weet nu dat edelstenen zijn samengesteld uit mineralen. Maar wat voor vorm heeft een ruw stuk edelsteen nu eigenlijk? Als je goed kijkt kun je zien dat edelsteen is opgebouwd uit kristallen. Een kristal heeft allemaal platte vlakjes. Edelsteen mineralen krijgen deze vorm als ze hard worden. Er bestaan allerlei kristalvormen. Edelstenen hebben heel regelmatig gevormde kristallen. Ze zijn diep in de aarde onder het gewicht van zware steenlagen ontstaan. De mineraal deeltjes zitten dicht tegen elkaar aan geperst. Dat maakt edelstenen ook zo hard. Je kunt ze schuren en slijpen en ze gaan lang mee. Voor andere stenen gaat dat niet op. Weet je wat ook zo bijzonder is? De vlakjes van de kristallen weerkaatsen licht naar alle kanten. Daardoor fonkelen edelstenen zo mooi. Vooral als ze geslepen zijn. Als je wilt weten welke soort steen je voor je hebt, moet je op drie dingen letten:

· Kleur: Elke steen heeft z’n eigen opvallende kleur

· Hardheid: Elk mineraal heeft zijn eigen hardheid. Die kun je bepalen

door er met iets anders op te krassen

· Vorm: Kristallen groeien in allerlei bijzondere vormen

(Laten zien uit Mijn eerste boek… blz. 11: Kleur, hardheid en vorm)

Waar kun je edelstenen zoeken?

Er zijn edelsteengrotten waar je zelf kunt zien hoe men edelstenen uit de bergen hakt. Voordat je in de grotten mag moet je speciale helmen opzetten. Je mag geen stenen meenemen uit die grotten en je moet wel de gids goed volgen.. Anders kun je makkelijk verdwalen. Binnen in de grotten is het lekker fris en erg donker. Gelukkig hebben ze hier en daar een lampje op gehangen. De gids heeft een grote lamp bij zich. Elke keer als hij iets over edelstenen vertelt wijst hij met zijn lamp die steen aan. Het is erg mooi om al die kleurige glanzende stenen te zien schitteren in hun natuurlijke omgeving. Als je zelf edelstenen gaat zoeken heb je wel enkele gereedschappen nodig om de stenen uit de bergen te hakken. Je hebt bijvoorbeeld een pikhouweel nodig. Dat is een soort hamer met een scherpe punt. Een beitel en een borstel komen ook goed van pas. Je kunt met die beitel de stenen uit de rots hakken. Met de borstel kun je zachte gesteenten weghalen. Een veiligheidsbril, handschoenen en een helm zijn ook nodig omdat je in de rotsen gemakkelijk je hoofd kunt stoten, je handen kapot kunt maken of vuil in je ogen kunt krijgen. Let daarom goed op. Je mag ook niet zomaar zonder toestemming overal gaan graven of hakken. Je moet het eerst vragen.

Echtheid bepalen

Veel mensen hebben geprobeerd edelstenen na te maken. De oude Egyptenaren deden dit al. Ze toverden smaragden uit gekleurd glas. Ook later zijn er vaak namaak-stenen van glas gemaakt. Om ze extra te laten schitteren plakten de mensen op de achterkant een stukje zilverpapier. Geen edelsteen deskundige die daar nu nog intrapt. Een deskundige kan precies onderzoeken wat voor steen hij voor zich heeft.. Zeker in het laboratorium. Want iedere edelsteensoort heeft een vaste samenstelling en een eigen kristalvorm. Wil je weten of je een echte edelsteen voor je hebt? Test dan hoe hard de steen is. Want elke steen heeft een bepaalde hardheid. De Oostenrijker Friedrich Mohs ontwikkelde de hardheidsschaal. Talk is het zachtste mineraal.

Wat je verder moet weten: Met een harde steen kun je krassen maken op een zachte steen, maar niet andersom. Bijna alle edelstenen hebben een hardheid van 7 of hoger. Kun je wel met een stukje glas op je steen krassen, maar niet met je vingernagel? Dan ligt de hardheid van jou steen tussen de 6 en 2,5. Het is dan dus geen edelsteen.

(Aanwijzen op het bord: Schaal van Mohs en Kras-gereedschap)

Schaal van Mohs:

1. Talk (zachtst)
2. Gips
3. Calciet
4. Fluoriet
5. Apatiet
6. Orthoklaas
7. Kwarts
8. Topaas
9. Korund
10. Diamant (hardst)

Kras-gereedschap:

Met je vingernagel kun je krassen maken op stenen tot hardheid 2,5

Met een koperen munt kun je krassen maken op stenen tot hardheid 3,5

Met een stukje glas kun je krassen maken op stenen tot hardheid 6

Met een mes kun je krassen maken op stenen tot hardheid 5,5

Met een stalen vijl kun je krassen maken op stenen tot hardheid 7,5

Hoe worden edelstenen bewerkt?

Als edelstenen uit de mijnen worden gehakt, zijn ze nog niet klaar voor gebruik. Voordat men ze kan gebruiken, moet er het een en ander gebeuren om te laten zien hoe mooi een edelsteen is. Edelstenen worden geslepen en gepolijst, waardoor de steen een mooie gladde vorm krijgt en gaat glanzen en schitteren. Dit doet men in een apparaat dat een beetje op een wasmachine lijkt. Men doet er dan geen was in maar stenen, schuurmiddel en een beetje water. Voor de spiegelglas moet je soms weken doorgaan met dit polijsten. Een ruwe diamant bijvoorbeeld, zo heet een diamant die nog niet bewerkt is, wordt eerst door een andere diamant op een draaibankje geslepen om een vorm te krijgen. Daarna wordt hij afgeslepen, dat wil zeggen vlak gemaakt. Daarna worden er facetten aangebracht, waardoor de glans optimaal wordt. Dan pas is de diamantklaar voor gebruik in een ring, ketting of iets anders. De bekendste steden waar diamanten worden geslepen zijn Amsterdam en Antwerpen. Sommige stenen worden in een speciale verf gelegd en veel andere stenen worden verhit om een mooie zeldzame kleur te krijgen.

Waarvoor worden edelstenen gebruikt?

De mensen wilden altijd al graag edelstenen hebben omdat ze zo mooi zijn. Ze worden verwerkt in kronen, kettingen, oorbellen, armbanden en vele andere sieraden. Men draagt ze om te laten zien hoe rijk men is. Denk maar eens aan rijke families, koningen en koninginnen. Soms schenkt men edelstenen als bewijs van vriendschap en liefde. Ook geloven er mensen dat edelstenen een geneeskrachtige werking hebben. Er zouden ook diamanten zijn die de bezitter beschermen tegen vergiftiging of hem rijkdom schenken. Sommige diamanten, bijvoorbeeld de “Blauwe Duivel”, hebben echter een slechte naam. Ze bezorgen de bezitter alleen maar ongeluk en verdriet. Ook in de industrie worden edelstenen gebruikt. Vooral diamant omdat dit de hardste steen is. Met diamant kun je allerlei andere materialen bewerken. De tandarts heeft een boor met een kop van diamant. Alleen zo kan hij in tanden en kiezen boren. Ook boren die door steenlagen heengaan, hebben een diamanten kop. En bijvoorbeeld ook ziekenhuis-instrumenten zoals het mesje van de chirurg. Van sommige kristallen is bekend dat ze stroom kunnen vervoeren of afgeven. Er zitten dan ook kristallen in computers, cd-spelers, horloges en telefoonkaarten. Er worden ook kristallen bollen gebruikt door waarzeggers. De waarzegster kijkt dan heel diep in de bol en ziet dan dingen die in de toekomst kunnen gebeuren.

(Laten zien uit Mijn eerste boek blz. 14/15: Kroon met edelstenen)

Enkele soorten edelstenen

Diamant

Het woord diamant betekent “onoverwinnelijk”. Hij heet zo omdat diamant niet bekrast kan worden, behalve met een andere diamant. Wel kan diamant gebroken worden met een harde slag. De eert bekende diamant kwam 2500 jaar geleden uit India. Diamant ontstaat wel 100 tot 150 meter onder de grond. Diamant is de hardste, zeldzaamste en duurste edelsteen. Je kunt dan misschien ook wel begrijpen dat ik deze hier niet kan laten zien.

Amethist

Amethist heeft een paarsige kleur. Dat komt omdat er ijzerspoortjes doorheen zitten. Amethist is ontstaan uit gasbellen in lava. Amethist is een goedkopere edelsteen. Ze wordt veel gebruikt om sieraden van te maken. De meeste amethist wordt in Brazilië gevonden. Hier kun je zien hoe deze mooie steen er uit ziet.

Bergkristal

Bergkristal is kleurloos. De eerste keer dat men bergkristal vond dacht men dat het een soort keihard bevroren water was. Bergkristal wordt het meest gevonden in de bergen, zoals de naam al zegt. Bergkristal lijkt veel op diamant maar is veel goedkoper. Bergkristal wordt dan ook nogal eens gebruikt om sieraden van te maken.

Pyriet

Pyriet wordt ook wel het “Goud der dwazen” genoemd, omdat het erg veel op echt goud lijkt. Je kunt zien of het echt goud is of pyriet door met de steen ergens op te krassen. Echt goud laat een gele streep achter, pyriet laat een zwarte streep achter.. Pyriet ontstaat als water lange tijd onder grote druk komt te liggen.

(Echte edelstenen laten zien)

(Aan het eind kaartje met maandstenen meegeven)

Dit was mijn spreekbeurt over edelstenen. Er valt natuurlijk nog heel veel meer over te vertellen. Ik hoop dat jullie het leuk vonden en er iets van geleerd hebben. Ik heb er zelf ook veel van geleerd. Hebben jullie nog vragen?